Ὁ Ἡράκλειτος σ' ἕνα ποίημα τοῦ Σεφέρη

(Ἀπό τό ἡμερολόγιο Καταστρώματος Γ΄)

Μνήμη Β
Έφεσος

Μιλοῦσε καθισμένος σ' ἕνα μάρμαρο
πού ἔμοιαζε ἀπομεινάρι ἀρχαίου πυλώνα
ἀπέραντος δεξιά κι ἄδειος ὁ κάμπος
ζερβά κατέβαιναν ἀπ' τό βουνό τ' ἀπόσκια:
"Εἶναι παντοῦ τό ποίημα. Ἡ φωνή σου
καμιά φορά προβαίνει στό πλευρό του
σάν τό δελφίνι πού γιά λίγο συντροφεύει
μαλαματένιο τρεχαντήρι μές στόν ἥλιο
καί πάλι χάνεται. Εἶναι παντοῦ τό ποίημα
σάν τά φτερά τοῦ ἀγέρα μές στόν ἀγέρα
πού ἄγγιξαν τά φτερά τοῦ γλάρου μιά στιγμή.
Ἴδιο καί διάφορο ἀπό τή ζωή μας, πῶς ἀλλάζει
τό πρόσωπο κι ὡστόσο μένει τό ἴδιο
γυναίκας πού γυμνώθηκε. Τό ξέρει
ὅποιος ἀγάπησε, στό φῶς τῶν ἄλλων
ὁ κόσμος φθείρεται, μά ἐσύ θυμήσου
Ἄδης καί Διόνυσος εἶναι τό ἴδιο".
Εἶπε, καί πῆρε τό μεγάλο δρόμο
πού πάει στ' ἀλλοτινό λιμάνι, χωνεμένο τώρα
πέρα στά βοῦρλα. Τό λυκόφως
θά 'λεγες γιά τό θάνατο ἑνός ζώου,
τόσο γυμνό.
Θυμᾶται ἀκόμη,
ταξίδευε σ' ἄκρες ἰωνικές, σ' ἄδεια κοχύλια θεάτρων
κι ἐγώ τόν ρωτοῦσα: "Κάποτε θά ξαναγεμίσουν;"
Καί μ' ἀποκρίθηκε: "Μπορεῖ, τήν ὥρα τοῦ θανάτου.
Κι ἔτρεξε στήν ὀρχήστρα οὐρλιάζοντας:
"Ἀφῆστε με ν' ἀκούσω τόν ἀδερφό μου!"
Κι ἦταν σκληρή ἡ σιγή τριγύρω μας
κι ἀτάραχη στό γυαλί τοῦ γαλάζιου".

Ἡ μεταμόρφωση, ὡς πραγματικότητα τοῦ κόσμου καί τῆς ζωῆς, συναντᾶται στήν ποίηση καί τή φιλοσοφία ἀπό πολύ παλιά. Ἐξ ἄλλου τό ποίημα ὅοπως καί μιά σύλληψη φιλοσοφική μεταμορφώσεις εἶναι. Ὁ ποιητής πάσχει, ὁ φιλόσοφος ἐνορᾶται καί οἱ δύο αἰσθητοποιοῦν μέ λέξεις ὅ,τι τούς συμβαίνει μέ λέξεις ὅ,τι τούς συμβαίνει, ὁ καθένας μέ τό δικό του τρόπο. Συχνά, οἱ δύο αὐτές ἰδιότητες συνυπάρχουν στό ἴδιο πρόσωπο. Χαρακτηριστική περίπτωση εἶναι αὐτή τῶν Ἰώνων φιλοσόφων. Στά σπαράγματά τους ποίηση καί φιλοσοφία συγχέονται. Μελετώντας π.χ. Ἡράκλειτο, σ' ὅ,τι μᾶς ἔχει διασωθεῖ, διαπιστώνει κανείς πώς ἡ συμπύκνωση καί ἡ μεταφορά ἀλλά καί τό ἀποκαλυπτικό στοιχεῖο, γνωρίσματα κατ' ἐξοχήν τῆς ποίησης, σφραγίζουν τό φιλοσοφικό στοχασμό τοῦ Ἐφέσιου.
Δέν εἶναι ἴσως τυχαῖο ὅτι ποιητές ξένοι καί δικοί μας, παραπέμπουν συνειδητά ἤ ἀσύνειδα στόν Ἡράκλειτο. Ἀναφέρω ἐνδεικτικά τόν Ἔλιοτ, τόν Σικελιανό, τόν Σεφέρη, τόν Ἐλύτη. Ὁ Ἐλύτης μάλιστα στήν τελευταία ποιητική συλλογή του: "Δυτικά τῆς λύπης" ἀποχαιρετᾶ τόν κόσμο πεπεισμένος γιά τήν ἀέναο μεταμόρφωση καί ἐπιστροφή.
Ὁ Σεφέρης, οὔτε λίγο οὔτε πολύ, στό ποίημα "Ἔφεσος" θεωρεῖ τόν Ἡράκλειτο ὄχι μόνο ὁμότεχνό του ἀλλά καί δάσκαλό του, καθώς τόν φαντάζεται νά ὑποβάλλει τρόπους μέ τούς ὁποίους θά τοῦ χαριστεῖ τό ποίημα. Ὁ φιλόσοφος, ὡς εἰδικός τῆς ποιητικῆς λειτουργίας - κατά τόν ποιητή - τοῦ ἀποκαλύπτει ὅτι συχνά ἡ φωνή καί στήν καθημερινή ἀκόμη κουβέντα, φέρει τό ποίημα᾿ κι ἀκόμα ὅτι τό ποίημα βρίσκεται παντοῦ, φτάνει νά μπορεῖς νά βλέπεις ποιητικά τόν κόσμο. Τό ποίημα εἶναι ἡ αἰώνια νεότητα τοῦ κόσμου, ἀφοῦ ὁ ποιητής ἔχει ἀκριβῶς αὐτή τή δυνατότητα: Νά τόν ξανακαινουργιώνει. "Ὠφτός Ἀΐδης καί Διόνυσος" "Ἄδης καί Διόνυσος εἶναι τό ἴδιο".
Μετά τόν ἀποκαλυπτικό γιά τό ποίημα λόγο τοῦ φιλοσόφου ὁ ποιητής ἐνθαρρυμένος ἀφήνει τό βλέμμα του νά χαϊδέψει τά ἀρχαῖα θέατρα στίς ἰωνικές ἀκτές: "Κάποτε θά ξαναγεμίσουν;" "Μπορεῖ, τήν ὥρα τοῦ θανάτου".
Ὁ ποιητής ἔμπλεος ἀπό τά Ἡρακλείτεια φθέγματα περιδιαβάζει τή σύγχρονη Ἰωνία, δηλαδή τόν Ἄδη, ἀναζητώντας ἀπελπισμένα τό Διόνυσο, δηλαδή τή δική του Ἰωνία. Καί, ἀφοῦ Ἄδης καί Διόνυσος εἶναι τό ἴδιο, γιατί ὄχι; Μπορεῖ νά τήν ξαναβρεῖ "τήν ὥρα τοῦ θανάτου". Ἡ πιθανότητα πού ἐγγυᾶται ἡ ποίηση ὁδηγεῖ σέ ἐπώδυνη ἀδημονία, γι' αὐτό καί τό οὐρλιαχτό. "Ἀφῆστε με ν' ἀκούσω τόν ἀδελφό μου". Ἐδῶ ποιητής καί φιλόσοφος ταυτίζονται, ἄλλωσε ὁ λόγος τοῦ Ἡράκλειτου δέν εἶναι παρά ἡ μυστική φωνή τοῦ ποιητῆ, ἔτσι, καθώς ἀναδύεται ἀπό τά βάθη τοῦ προγονικοῦ παρελθόντος, ἀποκαλυπτική καί μεταμορφωτική.
Τό ποίημα αὐτό ἀποτελεῖ "παλίνδρομον ἁρμονίην":

φιλόσοφος-ποιητής-ποιητής-φιλόσοφος
Ἄδης-Διόνυσος-Διόνυσος-Ἄδης

χθές-σήμερα-σήμερα-χθές

Ὁ Διόνυσος Ζαγρέας ἐδῶ, διαμελισμένος ὁ ἴδιος καί ξαναγεννημένος, θεός τελικά τοῦ Ἄδη, συμβολίζει τή ζωή στό σύμπαν. Ἡ φθορά εἶναι φαινομενική, μεταμόρφωση μόνο ὑπάρχει, γι' αὐτό κι ὁ φιλόσοφος καί ὁ ποιητής σ' αὐτόν τόν "ἀναστάντα" Διόνυσο ὁρκίζονται: "Στό φῶς τῶν ἄλλων ὁ κόσμος φθείρεται; μά ἐσύ θυμήσου/Ἄδης καί Διόνυσος εἶναι τό ἴδιο".
Ὁ Σεφέρης στό ποίημα θέτει τό πρόβλημα τῆς σύγχρονης Ἑλλάδας: -Ποῦ πᾶμε; -Χανόμαστε. "Ἀνίδεοι καί χορτάτοι" (στίχος τοῦ Σεφέρη ἀπό τό ποίημα "Οἱ σύντροφοι στόν Ἄδη") Θά ξαναβρεθοῦμε; "Μπορεῖ. Τήν ὥρα τοῦ θανάτου". Ὁ Παλαμᾶς εἶπε τό ἴδιο μέ τόν τρόπο του:

Καί μή ἔχοντας πιό κάτω ἄλλο σκαλί
νά κατρακυλήσεις πιό βαθιά
στοῦ Κακοῦ τή σκάλα
γιά τ' ἀνέβασμα ξανά πού σέ καλεῖ
θά αἰστανθεῖς νά σοῦ φυτρώνουν, ὤ χαρά!
τά φτερά
τά φτερά τά πρωτινά σου τά μεγάλα!

Σ' ἕνα ἄλλο ἐπίπεδο, οἱ ἰωνικές ἀκτές συμβολίζουν ὁλόκληρη τήν Ἑλλάδα. Ὅπως καί τά ἀρχαῖα θέατρα, τόσο ἴδια μέ τούς πασίχαρους μικρούς κολπίσκους της, συμβολίζουν τήν πνευματικότητα πού ἀποπνέει τό ἑλληνικό τοπίο, ἀλλά καί τήν καλλιτεχνική δημιουργία, ἔκφραση τοῦ Ἕλληνα ἀνθρώπου. Σ' ἕνα εὐρύτερο ἐπίπεδο ἡ Ἔφεσος τοῦ ποιήματος μπορεῖ νά εἶναι ὁ παγκόσμιος χῶρος ἐντός τοῦ ὁποίου ὁ λογισμός δρᾶ καί κινεῖται, ἀνθοφορεῖ καί μαραίνεται, γιά νά ξανανθίσει: "εἴμαστε ὁ σπόρος πού πεθαίνει" λέει σ' ἕνα ἄλλο του ποίημα.
Δέν πρόκειται λοιπόν γιά χαμό, γιά μεταμόρφωση πρόκεται. Ἀλλάζουμε, μέ τά πολλά ἤ λίγα λάθη μας. Θά 'λεγα μάλιστα πώς βιαζόμαστε νά γίνουμε κάτι ἄλλο, ἴσως ἔχουμε κι ὅλας γίνει "ἄλλοι". Ὅμως ὑπάρχει πάντα τό ἀναλλοίωτο, κάτι πού λάμπει: "ὡσάν τά δόντια αὐτοῦ τοῦ σκύλου" (ἀπό τό ποίημα "Ἄγραφον", τοῦ Σικελιανοῦ) κι αὐτό εἶναι ἡ μαγιά κάθε φορά γιά μιά εὐφρόσυνη ἀνανέωση. Πρός τό παρόν ἐξουσιάζει ἡ σιωπή: "Κι ἦταν σκληρή ἡ σιγή τριγύρω μας / κι ἀχάραχτη στό γυαλί τοῦ γαλάζιου".
Ὁ ὑποφήτης ἔσκισε σάν κεραυνός τό ποίημα καί ἐξαφανίστηκε. Σέ μᾶς ἔμεινε ἡ καταλυτική μνήμη, ζωοποιός, ἐλπιδοφόρα. Ἡ ποίηση, μέ τή μεταμορφωτική της δύναμη, τήν ἀνέσυρε ἀπό τή σκοτεινή της κρύπτη καί τήν πρόσφερ λάμπουσα πάλι στή δική μας μνήμη, στή μνήμη ὅσων τουλάχιστον κρατοῦν τήν Ἑλλάδα ὡς ἀξία καί τήν περιφρουροῦν. Στή μνήμη, ἐντέλει, ὅσων πασχίζουν γιά τήν πνευματική προκοπή -τή μεταμόρφωση- ὁλόκληρης τῆς ἀνθρωπότητας.

[Τό ἄρθρο δημοσιεύτηκε στό περιοδικό Φιλοσοφία καί Παιδεία, τεῦχος 11, Ἰανουάριος 1998]